علوم کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی

 از گذشته های دور تاکنون بدون وجود ساده ترین ابزار و لوازم حامل اطلاعات، یعنی کاغذ، هیچ اطلاعی خارج از ذهن وجود نداشته است و کاغذ به عنوان محصولی ارزشمند همچنان برای انتقال اطلاعات استفاده می شود[۱]. شاید کتابداران بسیاری در هنگام سازماندهی اطلاعات کتاب ها در پابمد[۲] یا منابع دیگر با واژه Alk.Paper  یاAlkaline Paper به ویژه در مقابل شماره شابک[۳] (شماره استاندارد بین المللی کتاب) کتاب های انگلیسی زبان مواجه شده باشند.

این واژه به مفهوم تعیین نوع کاغذ استفاده شده در تهیه کتاب یا منبع مربوطه است. «کاغذ آلکالین» یک نوع کاغذ با پی.اچ[۴]بالاتر از هفت است و واژه پی.اچ بیانگر مقیاسی از میزان قلیایی (بازی) بودن است. مقدار پی.اچ می تواند در محدوده عدد صفر تا چهارده باشد؛ موادی که پی.اچ کمتر از عدد هفت دارند اسیدی می باشند و با نزدیکتر شدن این مقدار به عدد چهارده خاصیت قلیایی آن ها بیشتر می شود. برای اندازه گیری مقدار پی.اچ از پی.اچ سنج[۵] یا پی.اچ متر[۶] نیز استفاده می شود. البته کاغذ لیتموس[۷] یا تورنسل نیز با قابلیت تعویض رنگ توانایی تعیین محیط های «قلیایی» یا «اسیدی» یا «خنثی» را دارد. در صنایع چاپی بیشتر کاغذ ها معمولاً از نوع کاغذهای آلکالین هستند؛ چرا که در هنگام تولید کاغذ، از مواد سفید کننده[۸] که شامل ترکیباتی برای حذف رنگ مواد هستند استفاده شده است[۹]؛ باید دانست که در زمان های گذشته برای سفید کردن منسوجات آنها را در معرض نور آفتاب و هوا قرار می دادند[۱۰]. بنابراین با توجه به انجام فرایند مذکور و آهارگیری و لعاب دهی کاغذ، پوشش نازکی به منظور سفید سازی بر روی کاغذ قرار می گیرد که موجبات اسیدی شدن آن را فراهم می کند. از معایب اولیه اسیدی شدن کاغذ، پایداری کم آن است؛ چون کاغذهای اسیدی به سرعت از بین می روند و شاید میانگین عمر آنها به کمتر از ۵۰ سال برسد.

در سال های اخیر علاقمندی کتابداران و آرشیویست ها به «کاغذهای آلکالین» که با نام «کاغذهای بدون اسید[۱۱]» هم شناخته می شوند افزایش یافته است؛ مزیت این نوع از کاغذها پایداری و عمر بسیار طولانی آنها است که گاهی عمر مفید آنها به ۲۰۰سال هم می رسد. همچنین این نوع از کاغذها در مقایسه با کاغذهای اسیدی شفاف تر، درخشان تر و سفید تر هستند. به نظر می رسد فقدان یا کم بودن اسید در کاغذ نیز از لحاظ زیست محیطی مناسب تر است. ولی یکی از معایب کاغذهای آلکالین ناسازگاری آن با چاپ افست است که گاهی مشکلات عدیده ای را در زمان چاپ فراهم می کند؛ این اتفاق به ویژه زمانی تشدید می شود که در زمان چاپ از پر کننده[۱۲] کربنات کلسیم استفاده شود. مواد اندازه گیری مقدار قلیایی کردن همچون آلکیل کتنه دایمر[۱۳]  که به شکل گسترده ای در صنایع کاغذ سازی و مقوا سازی کاربرد دارد[۱۴] و یا سوسینیک آنیدرید[۱۵]که یک ترکیب شیمیایی به شکل ظاهری بلورهای سوزنی بی رنگ است، در حال شروع استفاده بیشتر نسبت به اسید رزین[۱۶] که نوعی اسید آلی است می باشند؛ هر چند که این مواد مصنوعی، موادی شیمیایی و نه اورگانیک محسوب می شوند اما مسئولیت کهنگی زودرس، زردی و همچنین زوال کاغذ و مقاومت آن در برابر آب را نیز بر عهده دارند. باید دانست که تحولات گسترده ای در حال شکل گیری است تا موانع استفاده از کاغذهای آلکالین برداشته شوند؛ برخی کارشناسان پیش بینی کرده اند که در آینده ای نزدیک کاغذهای اسیدی دیگر در دسترس نخواهند بود.

با تفاسیر فوق خواننده به این موضوع واقف می شود که یک محلول با عدد پی.اچ ۷ «خنثی» و کمتر از عدد ۷ «اسیدی» و بیشتر از عدد ۷ «آلکالین» محسوب می شود. ولی آگاهی از موارد ارائه شده، مسئولیت خوانندگان و به ویژه کتابداران ایرانی را در آگاه کردن و تشویق ناشران و چاپخانه ها به منظور تأمین کتب بادوام – که در اقتصاد کشور در دراز مدت تأثیر چشمگیری دارد- دو چندان می کند؛ از سویی ضرورت دارد تا سازمان های مسئول، قوانینی را وضع کرده و ناشران را مکلف به تعیین مقدار اسیدی یا قلیایی بودن کتاب های فارسی زبان -در پشت صفحه عنوان- در زمان چاپ کنند.

ترجمه و تألیف: مهدی لطفی پناه. کارشناس ارشد علوم کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی دانشگاه علوم پزشکی تهران. مدیر اداره اطلاع رسانی و کتابخانه تخصصی پژوهشگاه رویان.